Ομολογώ πως μερικές φορές προβληματίζομαι πάρα πολύ με τα δογματικά θέματα της ορθόδοξης πίστης μας. Δεν είναι μόνο η δυσκολία των θεμάτων αυτών, τα οποία απαιτούν πολύ μεγάλη προσοχή και φυσικά ιδιαίτερη ευαισθησία και σεβασμό στους λόγους των Πατέρων, αλλά και κάτι που αφορά την εποχή μας, τον σύγχρονο άνθρωπο.
Έχω την αίσθηση, ως νέος άνθρωπος, πως οι περισσότεροι συνομήλικοι μου αλλά και αρκετοί που δεν έχουν ιδιαίτερη σχέση με τον Χριστό και την εκκλησία, δεν ενδιαφέρονται για τα δογματικά θέματα. Τι ενδιαφέρουν κάποιον νέο οι δογματικές διατυπώσεις και δυσνόητες φράσεις που αναφέρονται στο πρόσωπο του Χριστού και της Θεοτόκου; Όλες αυτές οι «μπερδεμένες» λέξεις που προσδιορίζουν τη σχέση των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος; Δεν φταίει ούτε ο νέος, ούτε κάποιος άλλος που δεν ασχολείται με τα θέματα αυτά.
Και φτάνω στο σημείο των σημερινών σκέψεων, οι οποίες φιλοξενούν έναν άγιο που εορτάζει στις 18 Ιανουαρίου και διαδραμάτισε με τον λόγο του καθοριστικό ρόλο ως προς το πρόσωπο της Θεοτόκου. Το πρόσωπο αυτό είναι ο άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας (375 – 444 μ.Χ.). Θεοτόκος ή ανθρωποτόκος; Κάποιος που δεν πιστεύει στον Τριαδικό Θεό, θα ήταν αδιάφορος προς το ερώτημα αυτό. Κάποιος άλλος που πιστεύει στον Τριαδικό Θεό και στην Παναγία, θα ήθελε το χρόνο του να σκεφτεί τι το ξεχωριστό μπορεί να κρύβει ένα τέτοιο ερώτημα. Κι αν σκεφτόταν, θα ρωτούσε ενδεχομένως, εάν είναι τόσο σημαντικό να αποκαλείται η Παναγία με τον έναν ή με τον άλλον όρο. Ίσως βέβαια, αν το έψαχνε και λίγο περισσότερο, να ρωτούσε εάν η πίστη του επηρεάζεται από τον έναν όρο ή τον άλλον.
Επαναφέρω το ερώτημα: Η Παναγία είναι Θεοτόκος ή ανθρωποτόκος; Ο Νεστόριος, ένας μέγας αιρετικός ευσεβιστής και ηθικιστής, με θρασύτητα κήρυττε κανείς να μην ονομάζει την Μαρία Θεοτόκο, γιατί η Μαρία ήταν άνθρωπος και από τον άνθρωπο είναι αδύνατον να γεννηθεί ο Θεός. Αυτό βέβαια μας θυμίζει μία πλατωνική αλλά και νεοπλατωνική αντίληψη, καθώς για το πλατωνικό συμπόσιο «θεός δέ ἀνθρώπῳ οὐ μείγνυται», δηλαδή ο Θεός δεν μπορεί να ενωθεί με τον άνθρωπο. Αυτές υπήρξαν εξάλλου οι καταβολές του Νεστορίου, αμιγώς φιλοσοφικές (όπως και του Αρείου και των άλλων αιρετικών).
Άρα, αφού για τον Νεστόριο, κανένας δεν μπορεί να γεννήσει τον Θεό, τότε η Μαρία δεν είναι Θεοτόκος και φυσικά αυτό αναιρεί τη θεομητρότητα της, ένα πραγματικά ασύλληπτο μυστήριο, το οποίο όμως, κι εδώ προσέξτε το θαυμάσιο, ως μυστήριο δεν επαφίεται στις δυνάμεις του κτιστού ανθρώπου αλλά καταπώς σημειώνει ο άγιος Πρόκλος Κων/πόλεως «μία άνθρωπος δεν μπορεί να γεννήσει τον Θεό, αλλά ένας Θεός μπορεί να γεννηθεί υπό γυναικός». Δηλαδή, η πρωτοβουλία ανήκει όχι στον άνθρωπο, αλλά στον Θεό. Κι όμως, για τον Νεστόριο «τα ομοούσια τίκτουν ομοούσια». Πώς λοιπόν το κτιστό θα γεννήσει το άκτιστο; Αυτό βέβαια, οδήγησε τον Νεστόριο να καλεί την Μαρία «ανθρωποτόκο», «Κυριοτόκο», «Χριστοτόκο», αλλά όχι Θεοτόκο.
Κι εδώ έρχεται ο άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας με καταλυτική παρουσία στην Γ’ Οικουμενική Σύνοδο στην Έφεσο (431 μ. Χ.) και θα μας πει πως «η αγία Παρθένος λέγεται και είναι μαζί χριστοτόκος και Θεοτόκος». Δεν θεολογεί όμως αφ’ εαυτού το Κύριλλος, αλλά ξεκαθαρίζει πως «αυτά τα διδαχθήκαμε από τους αγίους Πατέρες», δηλαδή εκείνες τις μορφές των αγίων που διαφύλαξαν με τον φωτισμό του αγίου Πνεύματος, την αλήθεια για τα πρόσωπα του Χριστού, της Παναγίας, αλλά και την αλήθεια περί των σχέσεων των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος. Η Παναγία για τον Κύριλλο δεν είναι απλά ένας άνθρωπος. Δεν είναι η «ανθρωποτόκος» του Νεστορίου αλλά η Θεοτόκος που γέννησε τον Θεό. Γράφει πολύ ωραία ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου κ.κ. Ιερόθεος στο βιβλίο του «Οι Θεομητορικές εορτές»: «Μέσα στη γαστέρα της Θεοτόκου για εννέα μήνες… ο Χριστός ως τέλειος Θεός δεν είχε χωρισθεί από τον Πατέρα Του και το Άγιο Πνεύμα, δεν έχασε ποτέ την θεότητά Του… Επειδή συγχρόνως ήταν και τέλειος άνθρωπος, γι’ αυτό και διατηρούσε σχέση και κοινωνία με την Μητέρα Του, λαμβάνοντας τροφή από αυτήν και προσφέροντας σε αυτήν την Χάρη Του».
Αξίζει μία επισήμανση που συνδέει τα δύο πρόσωπα, του Χριστού και της Παναγίας. Αν η Παναγία δεν γέννησε τον Θεό, αλλά έναν άνθρωπο, όπως έλεγε ο Νεστόριος, τότε ο άνθρωπος πως είναι δυνατόν να σωθεί; Διερωτάται ο Κύριλλος: «Εάν ο Κύριος μας Ιησούς Χριστός είναι Θεός, τότε πως δεν είναι Θεοτόκος η αγία Παρθένος που γέννησε;» Με τις βλασφημίες του Νεστορίου, όπως και των σύγχρονων αιρετικών (Ιεχωβάδων κ.λ.π.) περί του προσώπου της Θεοτόκου, πλήττεται άμεσα και το πρόσωπο του Χριστού. Αν γεννήθηκε ένας άνθρωπος από την Παναγία και όχι ο Θεός, τότε είναι αδύνατη κάθε σωτηρία στον άνθρωπο. Αυτό πλήττει βαθιά και αλλοιώνει την χριστιανική ανθρωπολογία και σωτηρία, αφήνοντας βαθύτατες οντολογικές συνέπειες στο θέμα της ανθρώπινης ύπαρξης και σωτηρίας.
Ας πάρουμε τον Χριστό στα σοβαρά. Αν η Παναγία δεν γέννησε τον Θεό αλλά έναν άνθρωπο, τότε ο Χριστός δεν είναι Θεός. Αν ο Χριστός όμως δεν έχει τη θεότητα (όπως υποστήριζε ο Άρειος) είναι απλά ένα κτίσμα. Και σε μία τέτοια περίπτωση η σωτηρία του ανθρώπου, είναι μία ουτοπία. Το μυστήριο του Θεού δεν ερμηνεύεται, δεν εκλογικεύεται και δεν εμπίπτει σε φιλοσοφικούς στοχασμούς. Αν λοιπόν, κι επανέρχομαι στις αρχικές σκέψεις, ο Θεός δεν γεννήθηκε από την Παρθένο Μαρία, τότε ο άνθρωπος δεν μπορεί να ελπίζει στη σωτηρία του, και οφείλει να δεχτεί την αιώνια του καταδίκη στην ανυπαρξία. Όμως ο Θεός κάνει την υπέρβαση. Είναι Θεός των εκπλήξεων!
Ηρακλής Αθ. Φίλιος
Βαλκανιολόγος, Θεολόγος
