Στις παραμονές και κατά τη διάρκεια των γιορτών των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, οι δρόμοι γεμίζουν πολύχρωμα φώτα, η μυρωδιά από τα μελομακάρονα ερεθίζει ξανά την όσφρησή μας και το χριστουγεννιάτικο δέντρο παίρνει και πάλι τη θέση του στο σαλόνι. Οι γιορτές που πλησιάζουν αποτελούν ιδανική αφορμή για να συγκεντρωθεί ξανά η οικογένεια γύρω από το τραπέζι σαν σε μια μικρή τελετουργία.
«Η τελετουργία είναι κάτι ξεχασμένο από καιρό», γράφει ο Αντουάν ντε Σεντ Εξυπερί στον Μικρό Πρίγκηπα. Και παρ’ όλο που, για την Ελλάδα του 1940, τότε που εκδόθηκε το διάσημο παραμύθι, κάτι τέτοιο ήταν σχεδόν εξωπραγματικό, εβδομήντα χρόνια αργότερα δεν περιγράφει τίποτα άλλο από τη ζωή μιας μέσης ελληνικής οικογένειας. Κι αν το να… αποκωδικοποιήσουμε τι σημαίνει «τελετουργία» παρουσιάζει, στις μέρες μας, έναν βαθμό δυσκολίας παραπάνω, αρκεί να φέρουμε στο μυαλό μας εικόνες απ’ όταν ήμασταν παιδιά. Τότε που τα σαββατοκύριακα τρώγαμε όλοι μαζί παρέα με τη γιαγιά και τον παππού, κάθε καλοκαίρι περιμέναμε με αγωνία να μάθουμε «που θα πάμε διακοπές» και πριν κοιμηθούμε, μας διάβαζαν παραμύθια. Πρόκειται για συμπεριφορές ή δραστηριότητες μιας οικογένειας στις οποίες συμμετέχουν όλα ή κάποια από τα μέλη της, ‘φορτισμένες’ με ιδιαίτερη συμβολική αξία. Συνήθειες όπως ο τρόπος που γιορτάζουμε τα γενέθλια και τις γιορτές, το πώς βάζουμε τα παιδιά για ύπνο, τα κοινά γεύματα, οικογενειακές εκδρομές –ο,τιδήποτε μπορεί να δηλώνει τι είναι σημαντικό για τη ζωή της οικογένειας. Γι’ αυτό και αν ‘μετρά’ κάτι στα τελετουργικά δεν είναι τόσο το περιεχόμενό τους όσο η συχνότητα με την οποία επαναλαμβάνονται.
Σίγουρα, η τελετουργία είναι μια ανάγκη κι όχι μόνο Χριστουγεννιάτικη. Γιατί όμως η ανάγκη μας για επιστροφή στις παραδόσεις έρχεται σε πρώτο πλάνο σχεδόν μόνο κάθε Χριστούγεννα ή Πάσχα; «Οι τελετουργίες είναι μικρές θεατρικές παραστάσεις που περιλαμβάνουν πράξεις με νόημα και λέξεις». Οι μεγάλες θρησκευτικές γιορτές και η θεατρικότητά τους μας μεταδίδουν την ηθική της κοινότητας, μας συνδέουν με τις παραδόσεις και μας δίνουν την ευκαιρία να ‘παρεκκλίνουμε’ από τα συνηθισμένα: να μπούμε σε μια έκσταση και να γίνουμε για λίγο αθάνατοι. Όταν κανείς έχει την αυταπάτη ότι ανακαλύπτει και αναδημιουργεί τον κόσμο που υπάρχει, τότε πιστεύει ότι υπάρχει και μια άλλη ζωή που σίγουρα του αξίζει- και αυτό τον κάνει να ονειρεύεται. Και όταν βλέπει στα μάτια των άλλων κομμάτια του εαυτού του ενωμένα και με νόημα, τότε αισθάνεται ότι ξαναγεννιέται, ότι ανασταίνεται.
Κι όσο κι αν η ικανοποίηση μιας τέτοιας ανάγκης είναι ζωτικής σημασίας, αυτό που ίσως δεν έχουμε καταλάβει είναι πόσο σημαντική είναι η παρουσία τους και στην καθημερινότητά μας –κι αυτό γιατί οι τελετουργίες οργανώνουν την καθημερινή μας ζωή, προσδιορίζουν τους οικογενειακούς ρόλους και τις ευθύνες, ενώ, με την επανάληψή τους συμβάλλουν σημαντικά στο να αποβάλουμε το φόβο της μοναξιάς και να αισθανθούμε ασφάλεια και σταθερότητα. Μέσα από αυτές, η οικογένεια δηλώνει ‘ποια είναι’ και εκφράζει τις απόψεις της για τον τρόπο που, στο εσωτερικό της, παίρνονται οι αποφάσεις: ποια μέλη της συμμετέχουν σ’ αυτές, αν έχουν στο επίκεντρό τους το παιδί, αν είναι δημοκρατικές ή αυταρχικές. Το βασικότερο, όμως, είναι ότι συμβάλλουν στη δημιουργία ταυτότητας. Το ποιες τελετουργίες θα επιλέξει η οικογένεια σε συνδυασμό με το πόσο εμπλέκεται σε αυτές, θα της δώσει ξεχωριστή ταυτότητα και θα βοηθήσει τα μέλη της να αυτοπροσδιοριστούν μέσα από αυτήν. Προσφέροντάς τους, φυσικά, μια αίσθηση ιστορικής συνέχειας και μελλοντικής προοπτικής της ύπαρξής τους -γεγονός ανεκτίμητο, ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η πραγματικότητα είναι τόσο οδυνηρή, που κινδυνεύουμε να χάσουμε τον ίδιο μας τον εαυτό.
Επειδή οι ρυθμοί της καθημερινότητας μπορούν εύκολα να μας αποπροσανατολίσουν, οι ψυχολόγοι προτείνουν τρόπους για να κάνουμε ξανά τις τελετουργίες κομμάτι της ζωής μας:
Προσπαθήστε να τρώτε οικογενειακά τρεις με τέσσερις φορές την εβδομάδα.
Κλείστε τηλεοράσεις και υπολογιστές και αφιερώστε λίγο χρόνο στην οικογένειά σας: μιλήστε για τη μέρα σας, παίξτε με τα παιδιά σας, πηγαίνετε μια βόλτα στο πάρκο.
Προγραμματίστε οικογενειακές διακοπές τουλάχιστον μια φορά το χρόνο.
Οργανώστε οικογενειακές συγκεντρώσεις με αφορμή γενέθλια, γιορτές, επετείους γάμου κτλ.
Τηρήστε σταθερά ωράρια στον ύπνο των παιδιών.
Οργανώστε γεύματα-έκπληξη, (όπως πικ νικ στην αυλή), προκειμένου να δώσετε μια διαφορετική ατμόσφαιρα στο οικογενειακό τραπέζι.
Οι γιορτές είναι μια υπόσχεση για συνέχεια. Γι’ αυτό και, αν του παιδιού του πάρουμε ‘πίσω’ την υπόσχεση αυτή, με το να μην γιορτάζουμε, τραυματίζουμε ανεπανόρθωτα την ψυχή του. Η αλήθεια είναι ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο τραυματικό για ένα παιδί από το να ζει σε ένα περιβάλλον ασυνεπές, χωρίς καμιά σταθερότητα, που καταλήγει να το αποδιοργανώνει. Κι αυτό γιατί σκοπός του είναι να του παρέχει τα στοιχεία εκείνα -σταθερότητα, ασφάλεια, αγάπη, ενδιαφέρον- που θα το βοηθήσουν, μελλοντικά, να αντιμετωπίσει ο,τιδήποτε τραυματικό υπάρχει στον κόσμο των… άλλων.
Οι τελετουργίες, με την προβλέψιμη σταθερότητά τους, απορροφούν τους εξωτερικούς ‘κραδασμούς’ και το εισάγουν, σιγά σιγά, στην πραγματικότητα. Το μαθαίνουν να μπορεί να περιμένει. Λαμπρή εξαίρεση του κανόνα, η περίοδος της εφηβείας, όπου διεκδικώντας την αυτονομία του, το παιδί συγκρούεται με όλες τις σταθερές της μέχρι τότε ζωής του – μαζί και τις οικογενειακές τελετουργίες. Οι έφηβοι αναβιώνουν αισθήματα βρεφικής παντοδυναμίας ενώ καλούνται να αντιμετωπίσουν τις απαιτήσεις της πραγματικότητας. Αιτία, ότι όλα όσα ίσχυαν μέχρι τότε -αγάπη, ενδιαφέρον, θαυμασμός- και υποστήριζαν το ‘εγώ’ τους δεν ισχύουν πια. Αν συνεχίσουν να έχουν τις ίδιες αξιώσεις από τους γονείς τους δεν θα καταφέρουν να μεγαλώσουν ποτέ. Επομένως, το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να τους δώσουμε το χρόνο που χρειάζονται για να διαχειριστούν την αλλαγή και να μην τους αναγκάζουμε να συμμετέχουν σε τελετουργικά που, στη συγκεκριμένη φάση της ζωής τους, απορρίπτουν. Όταν αισθανθούν έτοιμοι, είναι σίγουρο πως θα θελήσουν από μόνοι τους να επιστρέψουν σε αυτά.
Αμαλία Κ. Ηλιάδη, φιλόλογος-ιστορικός, (Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Βυζαντινής Ιστορίας απ΄ το Α.Π.Θ.), Δ/ντρια 3ου Γυμνασίου Τρικάλων
