Τί είναι ο άνθρωπος; Από τί αποτελείται η ύπαρξη του; Αν γνωρίζαμε πραγματικά τι είναι ο άνθρωπος κι ερχόταν κάποιος και μας έλεγε πως δεν είναι μόνο αυτά που συνθέτουν την ύπαρξη του αλλά και κάτι παραπάνω, κάτι ακόμη, τότε τί είναι αυτό; Και ποιος είναι εκείνος που μας λέει κάτι τέτοιο;
Δεν υπάρχει μία ενιαία εικόνα για τον άνθρωπο, αν και υπάρχουν συγκλίσεις. Θέλω να πω πως αλλιώς τον είδε η φιλοσοφία, αλλιώς η θεολογία, αλλιώς η ανθρωπολογία, αλλιώς η ψυχολογία, αλλιώς κάποια κοινωνικά και πολιτικά συστήματα. Ο Freud θα μας μιλήσει για το εγώ που κατά πολύ, είναι φανταστικό. Ο νεοπλατωνικός Πλωτίνος θα μας πει πως η ουσία του ανθρώπου είναι η ψυχή. Η Δύση θα ενοχοποιήσει το σώμα και η ορθόδοξη παράδοση θα μιλήσει για ενιαία ψυχοσωματική ύπαρξη.
Κι έρχεται ένας μεγάλος Πατέρας της εκκλησίας και μας αναστατώνει ευχάριστα. Ο όσιος Μάξιμος Ομολογητής (580 – 662 μ.Χ.) που εορτάζει στις 21 Ιανουαρίου, μας λέει πως ο άνθρωπος δεν είναι μόνο μία ύπαρξη που διατηρεί τη σύγκραση ψυχής και σώματος, αλλά και κάτι ακόμη, κάτι παραπάνω. Είναι το «όλον αυτού», και συγκεκριμένα η βούληση του, το ελεύθερο θέλημα, που είναι καθοριστικό του προσώπου, όπως γράφει σε επιστολή του.
Αυτό τον «όλον αυτού», η φιλοσοφική σκέψη αλλά και η δυτική ανθρωπολογία δεν κατάφεραν ποτέ τους να το υποψιαστούν. Ο Ντεκάρτ μας λέει συνεχώς «είμαι ένα σκεπτόμενο πράγμα», θεώρηση η οποία δεν απέχει από το πώς είδε τον Θεό και τον άνθρωπο η δυτική θεολογία, η οποία μάλιστα, και με τη συμβολή του ιερού Αυγουστίνου, ενοχοποίησε το σώμα. Γιατί το κάνει όμως αυτό ο Αυγουστίνος; Γιατί είναι νεοπλατωνικός και για τη νεοπλατωνική σκέψη το σώμα είναι κακό. Διαβάζουμε στην πρώτη Εννεάδα του Πλωτίνου, όπου αναφέρεται στον άνθρωπο: «Ας δεχτούμε λοιπόν ότι πρόκειται για μίξη. Αλλ’ αν έχουμε μίξη, το κατώτερο – το σώμα – θα γίνεται καλύτερο, ενώ το άλλο – η ψυχή – χειρότερο. Το σώμα θα γίνεται καλύτερο μετέχοντας στη ζωή και η ψυχή χειρότερη μετέχοντας στον θάνατο και την αλογία».
Αυτό λοιπόν το «όλον αυτού» του Μαξίμου Ομολογητού είναι τελείως επαναστατικό! Είναι εμφανές, πως η ορθόδοξη χριστιανική ανθρωπολογία υπερβαίνει τα μεταφυσικά αδιέξοδα και τις ατελέσφορες προσπάθειες της δυτικής ανθρωπολογίας και θεολογίας, της ψυχολογίας και των κοινωνικών ρευμάτων να ορίσουν τον άνθρωπο, μα περισσότερο να του δώσουν τη συνέχεια της ύπαρξης του. Η ανθρωπολογία του ορθόδοξου χριστιανισμού, παίρνει την ύπαρξη του όλου ανθρώπου και την τινάζει στον σκοπό για τον οποίο έχει δημιουργηθεί ο άνθρωπος∙ ο άνθρωπος γίνεται κατά χάριν θεός.
Αυτή η χαρισματική κατάσταση, που είναι κατά φύσιν, αφορά την όλη ύπαρξη του ανθρώπου, και την ψυχή και το σώμα και την βούληση και όχι ένα μόνο μέρος. Είναι αυτό που λέει ο Μάξιμος στο «Περί αποριών», ότι δηλαδή «ὅλος ὅλῳ περιχωρήσας ὁλικῶς τῷ Θεῷ, καί γενόμενος πᾶν εἴ τί πέρ ἐστιν ὁ Θεός, χωρίς τῆς κατ᾿ οὐσίαν ταὐτότητος». Πού να φανταζόταν κάτι τέτοιο ο Πλάτωνας; Και πού να άκουγε τον απόστολο Παύλο να λέει πως το σώμα είναι «ναός του αγίου Πνεύματος» (Α’ Κορ. 6, 19); Θα είχε φρίξει. Και περισσότερο ο Πλωτίνος που ντρεπόταν να κυκλοφορεί επειδή είχε σώμα. Αν άκουγε, μάλιστα, ότι το σώμα αγιάζεται, θα έλεγε τι λέτε, είστε με τα καλά σας, το σώμα είναι κακό, ανίερο, η ψυχή είναι η ουσία του ανθρώπου.
Λέει και πολλά άλλα καταπληκτικά ο Μάξιμος. Σε μία του επιστολή προς τον ηγούμενο φίλο του Θαλάσσιο, θα γράψει πως ο άνθρωπος «ἐκ Θεοῦ τό εἶναι λαβών». Φοβερός λόγος! Ο άνθρωπος λαμβάνει το «είναι» του από τον Θεό, είναι ένα θεοειδές ον ο άνθρωπος. Είναι αυτό που λέει ο Γρηγόριος Θεολόγος, πως ο άνθρωπος είναι «ζῶον… τῇ πρός Θεόν νεύσει θεούμενον» και ο Συμεών Ν. Θεολόγος στους καταπληκτικούς ύμνους των θείων ερώτων, πως «καί γενησόμεθα ὁμοῦ θεοί Θεῷ συνόντες».
Να λοιπόν, η σχέση του Θεού με τον άνθρωπο. Σχέση «αναλογική» όπως θα μας πουν ο Μάξιμος και ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης. Στη σχέση αυτή, συμβαίνει κάτι το παράδοξο! Ο Θεός δεν περιμένει τον άνθρωπο να κινηθεί προς Εκείνον, αλλά πρώτος κινείται προς τον άνθρωπο. Και πώς κινείται; Με έρωτα! Σε πείσμα εκείνων των ανυποψίαστων και ανέραστων θεολογικών φωνών που μας λένε πως ο εραστός Θεός (κατά Διονύσιος Αρεοπαγίτη) δεν έχει έρωτα προς τον άνθρωπο, έρχεται ο Μάξιμος Ομολογητής και τι λέει; «Ὁ γάρ ἀγαθοεργός ἔρως ἐκίνησε το θεῖον εἰς πρόνοιαν, εἰς σύστασιν ἡμῶν». Ναι, ο Θεός έχει έρωτα προς τον άνθρωπο!
Ο Θεός γίνεται Το «κατάλυμα των ανθρωπίνων ερώτων», όπως θα πει ο Νικόλαος Καβάσιλας. Δυστυχώς, όμως, σήμερα έχουμε γίνει νεοπλατωνικοί. Κι ενώ ο Μάξιμος Ομολογητής, χωρίς φόβο και δισταγμό, μιλάει τον 6ο αι. μ.Χ για έρωτα του Θεού προς τον άνθρωπο, ορισμένοι σήμερα αρνούνται κάτι τέτοιο. Αυτή η φοβία όμως, έχει τις ρίζες της στη νεοπλατωνική σκέψη. Για τον Πλωτίνο και τον Πορφύριο, ο έρωτας είναι ένας όρος που ξεκάθαρα δηλώνει έλλειψη. Κατ’ αυτό τον τρόπο, ο άνθρωπος μπορεί να έχει αυτή την έλλειψη, ο Θεός όμως ως τέλειον ον, όχι. Ο έρωτας στην κοσμολογία και ανθρωπολογία του Μαξίμου έχει βασικότατο ρόλο. Αφού σύμφωνα με τον ίδιο, «ἐκ γάρ τῆς ἐρωτικῆς ταύτης δυνάμεως και πτηνά ἀγεληδόν ἵπτανται, και κύκνοι καί χῆνες και γερανοί και κόρακες… κατά οὖν την φυσικήν κίνησην και αὐτά ἐπέστραπται πρός τόν Θεό».
Ο λόγος και πάλι στον όσιο Μάξιμο Ομολογητή, όπως συναντάται σ’ ένα αξιόλογο έργο του, τα «Κεφάλαια περί αγάπης», ένα μανιφέστο ασκητικής ήθους και μεγάλης πνευματικής ωφέλειας για τον άνθρωπο: «Μερικοί αδελφοί νομίζουν ότι δεν έχουν τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος. Επειδή έχουν αμελήσει την εργασία των εντολών, δεν γνωρίζουν ότι όποιος έχει ανόθευτη την πίστη του στο Χριστό, έχει όλα μαζί τα χαρίσματα μέσα του. Επειδή εξαιτίας της αργίας μας είμαστε μακριά από την κατ’ ενέργειαν αγάπη προς Αυτόν, η οποία μας δείχνει τους θησαυρούς που έχουμε μέσα μας, δικαιολογημένα νομίζομε ότι δεν έχομε τα θεία χαρίσματα. Αν ο Χριστός κατοικεί στις καρδιές μας (Εφ. 3, 17) με την πίστη, κατά το θείο Απόστολο, και όλοι οι θησαυροί της σοφίας και της γνώσεως είναι κρυμμένοι μέσα σ’ Αυτόν (Κολ. 2, 3), άρα όλοι οι θησαυροί της σοφίας και της γνώσεως είναι κρυμμένοι μέσα στις καρδιές μας. Γίνονται φανεροί στην καρδιά ανάλογα με την κάθαρση καθενός μέσω της εργασίας των εντολών».
Ηρακλής Αθ. Φίλιος
Βαλκανιολόγος, Θεολόγος
