Ενενήντα χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή ένα ντοκιμαντέρ με τίτλο «Διωγμός και ανταλλαγή πληθυσμών (Τουρκία – Ελλάδα 1922-1924)», με άγνωστα ντοκουμέντα και συνεντεύξεις των παιδιών της Ανταλλαγής, αποδεικνύει πως στον πόνο του ξεριζωμού υπάρχει απόλυτη ισότητα.
Την ώρα που η δημόσια συζήτηση στη χώρα μας κυριαρχείται από το θέμα των παράνομων μεταναστών, αναδεικνύοντας την αδυναμία της ελληνικής πολιτείας και κοινωνίας να αντιμετωπίσει ρεαλιστικά ένα ζήτημα που διογκωνόταν κάτω από το χαλί της περασμένης δεκαετίας, μια ταινία φέρνει στο προσκήνιο τον πόνο του ξεριζωμού και τη νοσταλγία της χαμένης πατρίδας.
Η σκηνοθέτης και επιμελήτρια Μαρία Ηλιού και ο ιστορικός Αλέξανδρος Κιτροέφ (Haverford College), που έπειτα από χρόνια έρευνας και συνεργασίας παρουσίασαν την ταινία «Σμύρνη: Η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης 1900-1922», επιστρέφουν με το ντοκιμαντέρ «Διωγμός και ανταλλαγή πληθυσμών (Τουρκία – Ελλάδα 1922-1924)», ανοίγοντας τα σκονισμένα συρτάρια των αρχείων της ιστορίας.
Η ταινία φέρνει στο φως άγνωστο και σπάνιο φωτογραφικό και κινηματογραφικό υλικό από αρχεία της Αμερικής και της Ευρώπης. Πολλές από τις εικόνες αυτές, που δημοσιεύονται πρώτη φορά, συγκεντρώθηκαν από τα αρχεία της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου, του πανεπιστημίου του Princeton, αλλά και άλλων ευρωπαϊκών και αμερικανικών οργανισμών που έδρασαν ως ΜΚΟ για να ανακουφίσουν τις δύο χώρες μετά τη δραματική μετακίνηση.
Σημαντικά ιστορικά στοιχεία, που δεν είναι ευρέως γνωστά, όπως το ότι η ανταλλαγή είχε αποφασιστεί νωρίτερα αλλά αναβλήθηκε λόγω του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ή το ότι σε αντίθεση με την Ελλάδα, που δέχτηκε τη διεθνή βοήθεια για να εγκαταστήσει τον τεράστιο αριθμό προσφύγων -το 1/5 του τότε πληθυσμού της- η Τουρκία την αρνήθηκε, έρχονται να συμπληρώσουν το παζλ μιας ιστορικής συγκυρίας που με οδηγό τον εθνικισμό οδήγησε στο διωγμό και τον εκτοπισμό εκατομμυρίων ανθρώπων. Οι ξεριζωμένοι αυτοί σε μια νύχτα έγιναν «οι άλλοι», ξένοι από κει που ξεκίνησαν αλλά και στον τόπο στον οποίο εγκαταστάθηκαν.
Σε ολόκληρο το φιλμ οι δημιουργοί αναζητούν μια οπτική που να κρατά αποστάσεις από την τυπική εθνικιστική αφήγηση των δύο πλευρών και υφαίνουν την ιστορία πάνω στην ιδέα πως τα παιδιά και τα εγγόνια ελληνορθόδοξων και μουσουλμάνων προσφύγων μπορούν να διηγηθούν από κοινού τις ιστορίες τους χωρίς να εξωραΐζουν τη βία του ξεριζωμού.
Το φιλμ ισορροπεί θαυμάσια ανάμεσα στις συγκινητικές προσωπικές διηγήσεις από τα παιδιά της Ανταλλαγής και στις δύο πλευρές του Αιγαίου, τα σπάνια ντοκουμέντα και την ιστορική καταγραφή των γεγονότων. Ξεχωριστό ρόλο κρατάει ο Βρετανός δημοσιογράφος Bruce Clark, που έχει ζήσει στην Αθήνα και έχει γράψει μάλιστα τα βιβλία «Δυο φορές ξένος», που ασχολείται με τις μαζικές απελάσεις που διαμόρφωσαν τη σύγχρονη Ελλάδα και την Τουρκία.
Ο Clark που έχει ασχοληθεί πολύ με το θέμα της Ανταλλαγής, καταφέρνει σε λίγες γραμμές να περιγράψει το δράμα που βίωσαν όσοι πρωταγωνίστησαν, μακριά από τις αίθουσες του Μπο Ριβάζ, στη λίμνη της Λωζάννης, εκεί όπου σφραγίστηκε οριστικά η μοίρα σχεδόν 2.000.000 ανθρώπων. Όπως χαρακτηριστικά λέει, «εκεί που οι πολιτικοί τράβηξαν μια γραμμή για να λύσουν το πρόβλημα όσο πιο αποτελεσματικά μπορούσαν, εκατομμύρια ζωές κόπηκαν στα δύο». Στέκεται μάλιστα και ετυμολογικά στον όρο «ανταλλαγή» της ιστορικής Συνθήκης, ο οποίος, όπως σχολιάζει, κανονικά περιέχει μια δόση συγκατάθεσης.
Όσοι μεγάλωσαν με ανθρώπους που βίωσαν την προσφυγιά του 1922 ξέρουν πως τέτοια συγκατάθεση δε δόθηκε ποτέ. Θα αναγνωρίσουν μέσα από τις διηγήσεις του ντοκιμαντέρ τη συγκίνηση για τις πατρίδες που χάθηκαν. Σε κάθε ιστορία που ειπώθηκε σε σπίτια προσφυγικά η πατρίδα ήταν πάντα απέναντι. Το ίδιο όμως φαίνεται πως συνέβαινε και από την άλλη πλευρά. Στις οικογένειες των περίπου 300.000 μουσουλμάνων που άφησαν τα σπίτια τους στην Κρήτη ή τη Βόρεια Ελλάδα.
Η Καλλιόπη Γεωργιάδου, κόρη ελληνορθόδοξων προσφύγων από την Καππαδοκία, διηγείται την ιστορία της στα τουρκικά, ενώ ο Husnu Karaman, γιός μουσουλμάνων προσφύγων από την Κρήτη, διηγείται την ιστορία της οικογένειάς του στα κρητικά. Συγκλονίζει η διήγηση της αιωνόβιας Sano Halo, που έχασε ολόκληρη την οικογένειά της στην εννιάμηνη πορεία από τον Πόντο προς την Ελλάδα. Δακρύζει μόνο όταν λέει πόσο αγαπούσε τη μάνα της. Ήταν μόλις 8 χρονών.
Ιστορικοί από την Αμερική και την Ευρώπη, Έλληνες και Τούρκοι, ανάμεσά τους οι Θάνος Βερέμης (Πανεπιστήμιο Αθηνών), Renee Hirscon (Oxford, Saint Peter’s College), Ελένη Μπαστέα (New Mexico University), Caglar Keyder (Bogazizi University) και ο Χάρης Ψωμιάδης (Queen’s College), μιλούν για την ιστορική συγκυρία και περιγράφουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτούργησαν οι δύο κυβερνήσεις, εξηγώντας τις αποφάσεις που πάρθηκαν στα ερείπια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
