Το πιο χαρακτηριστικό έθιμο του Δωδεκαημέρου, αλλά και όλων των εορτών της Ρωμηοσύνης, είναι τα γνωστά Κάλαντα. Από τους αρχαίους χρόνους στην Ελλάδα τα παιδιά συνήθιζαν σε ορισμένες εορτές να κάνουν τους λεγόμενους αγερμούς, δηλαδή χρηματικούς εράνους, κρατώντας στα χέρια τους την ειρεσιώνη, που ήταν ένα κλαδί ελιάς ή δάφνης, σύμβολο της γονιμότητος και της ευφορίας της γης.
Επίσης οι Ρωμαίοι γιόρταζαν στην αρχή του χρόνου, τον μήνα Ιανουάριο, τις καλένδες, απ’ όπου προήλθε και η λέξη Κάλαντα στη βυζαντινή εποχή. Οι Χριστιανοί δεν ξερίζωναν τα κατάλοιπα από τα ήθη και τα έθιμα των ειδωλολατρών, αλλά τα μεταμόρφωναν σε παραδοσιακές μελωδίες με δογματικά και ηθογραφικά στοιχεία.
Ο μακαριστός Φώτης Κόντογλου μας λέει: «Σ’ αυτές τις μελωδίες βλέπουμε κάποιαν αλήθεια και μίαν εντέλειαν που δεν την φτάνουνε ποτέ οι σπουδασμένοι ποιητάδες με τα πολύπλοκα εργαλεία τους. Και τ’ αξιωθήκανε αυτό οι τσοπαναραίοι και οι ψαράδες από την απλότητα που είχανε, που τους έκανε να μην βλέπουνε θολά και ταραγμένα στον κόσμο του Θεού».
Τα παιδιά, κρατώντας στα χέρια τους καραβάκια, ομοιώματα της Αγίας Σοφίας ή στολισμένα καλαθάκια, ανάλογα με τα έθιμα κάθε τόπου, στο βασικό μέρος των καλάντων διηγούνται το γεγονός της εορτής, ακολουθούν τα παινέματα στον νοικοκύρη και την κυρά και τέλος ευχαριστούν εκ των προτέρων για το φιλοδώρημα που θα πάρουν.
Οι μικροί καλαντάρηδες, μερικοί από τους οποίους έπαιζαν μουσικά όργανα (φλογέρα, τύμπανα, κλαρίνα και λαούτα), έπαιρναν συχνά και «φιλέματα», όπως λουκουμάδες στα νησιά, δίπλες στην Πελοπόννησο, ξεροτήγανο στην Κρήτη ή μικρές κουλούρες από σιτάρι ή κριθάρι που λέγονταν κόλιντρα.
Το Χριστόψωμο το φτιάχνανε οι νοικοκυρές με πολλή ευλάβεια, με μαγιά από ξερό βασιλικό την παραμονή των Χριστουγέννων. Επάνω του υπήρχε ο Σταυρός και γύρω του χαραγμένα διάφορα στολίδια. Όλη η οικογένεια, μικροί και μεγάλοι νήστευαν. Οι μικρότεροι φιλούσαν το χέρι του πατέρα, της μητέρας, του παππού, της γιαγιάς και του νονού, και όλοι μαζί, φορώντας τα καθαρά τους ρούχα, τρέχανε με χαρά στη νυχτερινή χριστουγεννιάτικη Θεία Λειτουργία για να κοινωνήσουν. Στο πλούσιο τραπέζι των Χριστουγέννων ο νοικοκύρης σταύρωνε το Χριστόψωμο και το μοίραζε σε όλη την οικογένεια. Σήμερα, δυστυχώς, αντικαταστάθηκε από το γνωστό τσουρέκι.
Το χριστουγεννιάτικο δέντρο έχει προέλευση βαυαρική. Το στόλισε πρώτη φορά το 1833 στα ανάκτορά του ο Όθωνας. Στην Ανατολή οι παλιοί τοποθετούσαν το χριστόξυλο στο τζάκι του σπιτιού, για να απομακρύνουν τα δαιμόνια. Λεγόταν και δωδεκαμερίτης, το κόβανε συνήθως από αγκαθωτά δέντρα ή θάμνους. Σε περιοχές των νησιών στολίζουν και ομοιώματα καραβιών ή ανάβουν πολύχρωμα φαναράκια.
